ساپونین ها

گروهی از ادجوانت ها که هم محرك سیستم ایمنی و هم تعدیل کننده آن هستند، تري پپتید گلیکوزیدها یا ساپونین ها (شکل1-2) می باشند که از گیاهان و اغلب از پوست درخت گوالاجا ساپوناریا[1] استخراج می شوند. به نظر می آید ساپونین ها بیشتر از طریق القاء سایتوکاین ها عمل می کنند. سال­هاست ساپونین ها به شکل گسترده اي به عنوان ادجوانت استفاده شده اند و در چندین واکسن دامی از جمله واکسن هاي ویروس آنفلوانزاي اسبی، پارو ویروس سگ و لوسمی گربه [2](FeLV) به کار رفته اند.

شکل1. ساختار ساپونین

یکی از ساپونین ها Quil A است که از عصاره ي آبی پوست این درخت گرفته می شود. ترکیباتی همچون QS-21 که توسط کروماتوگرافی فاز معکوس از این عصاره جدا می شوند، قابلیت تحریک پاسخ هاي سلولی قوي علیه آنتی ژن ها را دارند. [[i]]   مشخص شده کهQS21  یک ادجوانت قوي براي القاي CTL است و همچنین تولید سایتوکین هاي نوع 1 (اینترلوکین-2 و اینترفرون گاما) و آنتی بادي هاي ایزوتیپ IgG2a را تحریک می کند ] [ii] [. ترکیبات محرك سیستم ایمنی که از Quil A گرفته می شوند، درون پارتیکل هاي لیپیدي محتوي کلسترول، فسفولیپید و آنتی ژن هاي غشاي سلولی جاي می گیرند که به آنها ISCOMs گفته می شود. مزیت عمده ي ایجاد ISCOMs این است که می تواند مقدار اثر همولیتیک[3] ادجوانت Quil A را کاهش دهد. علاوه بر این داخل ساختار ISCOM، Quil A به کلسترول متصل می شود و آزاد نیست که با غشاهاي سلولی بر هم کنش داشته باشد. بنابراین فعالیت همولیتیک ساپونین ها به صورت چشم گیري کاهش می یابد ][iii][.

ادجوانت ماتریکس M (شکل1-3) یک ادجوانت مبتنی بر ساپونین است که توسط کمپانی Novavax ثبت و تجاری شده است و پاسخ های ایمنی هومورال و سلولی قوی تر و طولانی تر نسبت به ادجوانت های مرسوم می دهد.

شکل2. ادجوانت ماتریکس  M

اخیرا کمپانی Novavax واکسن اختصاصی کوید با نام NVX-CoV3273 را با استفاده از فناوری نانوذرات نوترکیب نوواواکس برای تولید آنتی‌ژن مشتق شده از پروتئین اسپایک کرونا ویروس ساخته و در آن از ادجوانتMatrix-M™  برای تقویت پاسخ ایمنی و تحریک سطوح بالایی از آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده استفاده کرده است (شکل1-4) . واکسیناسیون با این محصول مستلزم دو دز ۰٫۵ میلی‌لیتری (۵ میکروگرم آنتی‌ژن و ۵۰ میکروگرم ادجوانت ماتریکسM) می باشد[[iv],[v]].

شکل3. فرآیند تهیه واکسن نواوکس بر پایه ادجوانت ماتریکس M

[1] Quillaja saponaria

[2] Feline Leukemia

[3] گونه‌ای از کم‌خونی است که آنتی‌بادی‌های خود شخص، علیه گلبول قرمز خون عمل می‌کنند. در این حالت گلبول‌های قرمز واپاشی (lyse) شده منجر به کاهش غلظت پلاسمای خون می‌شود.